Сах быhылаана са5аланан эрэр

Дьоллоох Дьокуускай туhаайыытынан политика хара былыттара ханыылаhан, y`рyn былыттара yeрдyhэн бу саба халыйан тахсан эрэллэр. Дьэ, сах быhылаана, сата дарбаана саха эрэйдээх тeбeтyн оройунан эмиэ сатыылаан эрдэ5э...Бэйэни салайыныыга киирии уонна Ил Тyмэн быыбарын айдаана быйыл кyhyeрy кыhын биhигини барыбытын да мэйиибитин лаппа эргитэр буолуохтаах.

Аан маnнай бэйэни салайыныыга киирии туhунан бэйэм одоn - додоn да буоллар бy`ччyм санааларбын этиим.

Саха былыр - былыргыттан бэйэтин баhын бэйэтэ билинэрин ордороро. Ол да иhин yрэхтэр бастарынан тар5аhан тус - туспа буруо таhаарынан муnнанаахтаатахтара. Атын эбитэ буоллар биир тойону eрe мыnаан биир Туймаада хочотугар туу мундутун курдук симиллэн олорбуттарын биир сотуун ыарыы сотон ааспыта ырааппыт буолуох этэ. Саханы турар бэйэтинэн ким да сылдьыбат иччитэх сиригэр илдьэн быра5ан кэбиhэн баран эhиилигэр кэлэн кeрдeххe хайы yйэ дьиэлэммит - уоттаммыт, кyрyeлэммит - хаhааламмыт, ойохтоммут - урууламмыт, сылгыламмыт - сyehyлэммит буолар эбит диэн Серошевскай сe5eн суруйбута баар.

Бэйэни салайыныыга барыы сэбиэскэй былаас сууллаатын кытта, оччотоо5уга мунньуллубут баай - дуол чeллeй со5ус эрдэ5инэ тэриллиэхтээх этэ диэн сорохтор саамай сeпкe этэллэр. Оннук туhаайыынан хамсаныы Горбачев са5ана баарын баара эрээри, сир eппeтe5e. Бука, муннуларыгар сыттаахтар бу баайы - дуолу бyдyмyккэ yллэстэн ылаары ону утардахтара. Кэнники Федеративнай Дуогабары суруйсууга Ньукулаайап бэйэни салайыныыга киириини Саха сиригэр тохтотон эриэххэ, сатаналары бэйэм салайыам диэн эмиэ хас эмит сыллар усталарыгар боппуруоhу "кэнсиэрбэлээн" кэбиспитэ. Тyмyгэр билигин нэhилиэктэр туох да тутан ылар бэйэлэрэ бас билэр баайдара суох хаалан олороллор. Билигин улуус кулубалара: "Ити кумалаан буолбут бэдиктэри бэйэбит бэрэлиэхпит" диэн улуус эрэ таhымынан киириини туруорса сылдьаллар. История трагедия курдук са5аланан баран фарс кудук хатыланара диэн дьэ бу буолан эрдэ5э. Аны кэлэн нэhилиэктэртэн туохтарын тобо5олоору туруммуттара буолла? Кyeллэригэр кenyл муnхалаары, тыаларыгар талбыттарынан тайахтаары дуо? Сиидэ курдук тэhитэ тyhэн yллэстэн ылбыт сирдэрин былдьаары дуу?

Бэйэни салайыныыга нэhилиэгинэн баран иэдэйиэххит диэн куттууллар. Биhиги улууспут нэhилиэктэрэ ба5ас билиnnилэринээ5эр куhаннык олорон киирэн барыахтара суо5а - кэлэр y`п - харчы норматив быhыытынан тыырыллан тиэрдиллиэ5э. Хата, арыый ордук тииhимньилээх буолуох этэ. Манна улуус киинигэр ол харчыттан тeheтe тyлyппyennэ, бырайыаска, командировка5а, кумаахыга - кырааска5а, бырааhынньыктарга - юбилейдарга сай5анара биллибэт. Эбэтэр, эдэр ыалларга, дьиэ туттааччыларга, предпринимателлергэ эnин ананан кэлэр кредит yллэhиллиитин ылыа5ыn. Ыраах нэhилиэктэртэн ити кредиттэргэ тиксибит ким - эмит баар дуо? Нэhилиэк тиксиэхтээх ирээтин умналаан буолбакка, нуорманан ылара туох куhа5аннаах буолуой? Уопсайынан, нэhилиэктэр бары тyhyeхтээх дьаамаларын тyгэ5ин булан нуултан, "ыраас лиистэн" са5алыыр балаhыанньалаах олороллор. Этэргэ дылы, аны кэлэн сyтэрэллэрэ туох да суох.

Мин Yeдyгэй нэhилиэгин олохтоо5обун. Биhиги эhэлэрбит, а5аларбыт тehyyнэн тyeрэн, о5уhунан состорон ийэ - хара кeлehyннэрин то5он туран оnостубут бааhына сирдэрэ, хоруу хорон уутун тyhэрбит ходуhалара билигин улуус киинигэр кeheн кэлбит дьон уhаайбалара буоллулар. Онтон ордубут бааhыналар бyy`с - бy`тyннyy сыыс отунан саба yyннyлэр. Олохтоох бэйэни салайыныыга Yeдyгэйдэр нэhилиэгинэн киирэн баран ити уонтан тахса сыл устата сынньаммыт бааhыналарын да тилиннэрэн, о5уруот аhын, бурдугу ыhан дохуот киллэриниэхтэрин сeп этэ. Олохтоох дьон yлэлээбэт буолла5ына ба5алаах кытайдарбытын да а5алан бырыhыаnnа yлэлэтэн эриэххэ сeп, дьон yeрэниэр, кe5yйyeр дылы. Кинилэри кытта итинник сыhыан опыта биhиги улууска баар. Аччык дьылларга кытай турунуоhа, эриэппэтэ элбэх киhи тыынын eрyhyйэн турар диэн ырдьа5астар кэпсииллэр. Кeмyс хостотон сири - уоту алдьаттарардаа5ар о5уруот сирин оnотторор ордук кэскиллээх буолуо этэ дии саныыбын. Сирбитин - уоппутун бэйэбит дьаhайар буоллахпытына ити улуус киинигэр y`рyn дьиэ таhыгар турар эргэ дьиэ иччилэрин, беhуелэк администрациятын: "Бэйи бу эhиги кимнээхтэргитий? Тугу гынар дьоnnутуй?" - да диэн туруохха сeп этэ

Улуус таhымынан бэйэни салайыныыга киирдэххэ нэhилиэк баhылыга, бука, ананара буолуо. Быраабыла курдук, бу дуоhунаска бэйэтэ туспа санаалаах - оноолоох, инициативалаах, хорсун - хоодуот киhи буолбакка, хорохоот, толоругас, кeссye, ээх хоту киhи ананар. Холобур, биhиэхэ,Yeдyгэйгэ, Сековы аныахтара этэ диигит дуо? Эбэтэр улууспутугар Анатолий Чомчоойобу? Саарбах. Анаммыт киhи анаабыт киhититтэн тутулуктаа5а биллэр, онон ол эрэ киhи сирэйин eрe мыnаан, киниэхэ эрэ бэрт буола сатаан муnнаныахтаа5а eтe сэрэйиллэр. Кини нэhилиэк эбэтэр улуус интириэhин туhугар ууга - тыа5а тyhye, утуйар уутун умнуо диэн саараама да5аны. Хам - бааччы, тыаhа - ууhа суох сылдьарын ордоруо5а. Оттон нуучча5а eс - хоhооно баар ээ - сытар таас аннынан уу сyyрдyбэт диэн. Тyy`нyгyрyy, улуктуйуу дьэ мантан са5аланан эрдэ5э.

Соторутаа5ыта нэhилиэктэн сылдьар атаспын кeрyстyм. Y`бy - харчыны бэйэлэрэ дьаhайаллара то5о сатаныа суохтаа5ын туhунан ыйытыкпар киhим: "Ээ, ол харчыны биhиэхэ биллэриэхтэрэ диэтэ5иn дуу - тойон уруута - айма5а, до5оро - атаhа элбэх буолла5а, олор тотоллоро - туолаллара ыраах ини" - , диэн соhутта. Дьэ, кырдьык, арай баhылыгынан ал5аска хаайыыттан тахсыбыт кyлyгээни дуу, тyeкyнy дуу, бандьыыты дуу анаан кэбистиннэр. А5ыйах хонугунан бу нэhилиэк зона5а кубулуйда5а ол дии.
Онон хайаан да баhылыгы (анаммыт буоллун, быыбардаммыт буоллун) хонтруоллуур бэрэстэбиитэллэр (дьокутааттар) баар буолуохтаахтар. Кинилэр ахсааннара тeheнeн элбэх да, оччонон yчyгэй. Кыра нэhилиэккэ хас биирдии ыал а5ата (баhылыга ) да оннук бэрэстэбиитэл буоллун ээ, киниэхэ хамнас тeлeнeрe баараа.

Билигин биhиги Серошевскай са5анаа5ы сахаларга тиийбэппит чуолкай, Оччтоо5уга хас биирдии ханнык - эмэтик бэйэтин - бэйэтэ бас билинэр ыал а5ата личность этэ. Ол да иhин кинилэр ааттара олорбут алаастарыгар yйэлэр тухары иnэн хаалла5а - Курунньук Хоптолоо5о, Быйакы Кyeлэ, Хартааhай Уолбата эnин диэн. Ол эрээри биhиги да5аны син yeрэхтэннэхпит, ону - маны кeрдeхпyт - биллэхпит, араас техниканан сэбилэннэхпит дии. Бэйэбитин бэйэбит бас билинэ сатаан кeрyeххэ сeп этэ. Кэнэ5эс билиnnи ыччаттарбыт ааттарынан ааттанаары, дьону - сэргэни то5уорутаары, хонно5ор - быттыгар хоро5ор муостаа5ы хор5отоору, сыспай сиэллээ5и саhыараары сир - дойду бyтэйдии кэтэhэн, ис - иhиттэн иhийэн, иhиллээн сытарга дылы

Аны Ил тyмэн быыбарын туhунан а5ыйах тыл.

Сорохтор агитацияларын хайы - yйэ са5алаатылар. Ордук кyyскэ улууспут ыарахан кэмнэригэр дьоллоох Дьокуускай куоракка хор5ойон олорор биир дойдулаахтарбыт туруннулар. Ыраас мууска ылан ырыnалаан кeрдeххe бары да партия, комсомол кадрдара. Улуус кyннээ5и кыhал5аларыттан тэйбит дьон. Биhиэхэ курдук кинилэргэ уоттара, тyлyппyeннэрэ, араадьыйалара ыйы - ыйынан баран хаалбат. Муус - мас тиэниитин кыhал5ата кыhайбат. Суолга - иискэ хаайтаран сордоммоттор, эмnэ - томnо тиксээри эрэйдэммэттэр. Тот аччыгы eйдeeбeт диэн нуучча ehyн - хоhооно баар. Биhиэхэ сорохтор водовоhунан уу куттарар кыахтара суох буолан ардах уутун иhэн сайылыыллар. Ардах уута уhуннук истэххэ дьаат кэриэтэ буоларын билэ - билэ. Ыраастаммыт ууну бытыылканан атыылаhан иhэр кыахтаах куорат дьоно мантан куойаларыгар - маnкыларыгар о5устарыахтара дии саныыгыт дуо?
Хас быыбар буолаары гынна5ын аайы бырайыак да бырайыак. Ууну ыраастыыр тэрил туhунан этэ да барбаппын. Арааhа, дьокутааттар быыбартан быыбарга туттаары соруйан быhаарбакка соhо сылдьар проблемалара быhыылаах. Быйыл Тy`n гааhа, Кытай инвестицията эnин диэн туран кэллилэр. Туолбат бырайыагы прожект, ону туруорсааччылары прожектёрдар (прожектордар буолбатах) диэн ааттыыллар. Олортон саамай улаханнара коммунистар этилэр - коммунизмы тутуохпут, улуу eрyстэри таnнары сyyрдyeхпyт эnин дии сылдьыбыттара. Коммунизм билигин суох - Коммунист баар, быыбарга анньыhаары сылдьар. Харчынан харчыны состорон а5алан эhигини абырыам диэбит киhилээх этибит, билигин ол киhи харчыта суох, бэйэтэ баар. Быыбарга анньыhаары сылдьар.(Онно ба5ас дьэ харчылаа5а буолуо :))

Сахалар ба5а ба5атыгар, чоху чохутугар диэн eс хоhоонноохпут. Муударай норуот бу да сырыыга сыыспатах. Ханнык ба5арар бэйэ бэйэтин кытта сибээстэhэр элеменнэртэн турар эйгэ - бу система буолар. Чоху эйгэтин систематыгар ба5а киирдэ5инэ туhалыырынаа5ар алдьатара элбэ5э чуолкай. Чохуларга ба5а бастыnын батыhыахтарынаа5ар чоху чулуутун тутуспуттара ыраах ордук. Ескeтyн улуус туhугар системнайдык, ол аата бииртэн биирэ ситимнээхтик, бэйэ - бэйэтигэр утарсыбаттык yлэлиир дьокутааттаныахпытын ба5арар буоллахпытына улуус олохтоо5ун талыахтаахпыт. Мас мастыан ба5арбата5ына гааhы, хараnа5а харбыалаhарыттан салта5ына уоту, иhэр уутун сирдэ5инэ ууну кыhал5аттан да бэйэбитин кытта биир елуугэ еле сылдьар киhи туруорсарыгар тиийиэ. То5о эрэ Саха сирин Президенин быыбарыгар Татарстан киhитин талбатахпыт дии. Колмогоровы да дойдугуттан тэйбитиn ырааппыт киhигин диэн куоттаран турабыт. То5о улууспут дьокутаата хайаан да куораттан буолуохтаа5ый?

Аны кылгастык Баhылыкпыт туhунан.

Эдэр киhини кэтэhэн кердум. Кырдьык, кини кэлиэ5иттэн этиhии - охсуhуу уурайда. Ол эрээри ити уу - чуумпу кэнникинэн хайдах эрэ кылабыыhаны санатан киирэн барда. Ханнык да сэргэхсийии улууска суох. Сибиэhэй салгын сибикитэ да биллибэт. Устэ - хаста отчуоттуурун