Тыnырахтаах чыычаахтартан этим тардар. Иннин манна кёр

Хаhыакка тахсыбыт "Хайдах олоруохха, кими талыахха" диэн ыстатыйабын сорохтор сэргээбиттэрин, сорохтор сирбиттэрин, ыйыталаhааччылар, этии киллэрээччилэр да баалларын быhыытынан салгыы суруйар киhи буоллум. Дугдуруй да о5ус диэн баар - уцанан охсон баран хацас сутуругу харыстыыр диэн кэлиэ дуо?

Былыр - былыргыттан сахалар куннээ5и кыhал5аларын, дьиэ таhынаа5ы уцсуулэри - хассыылары, ууну - хаары туhэрии, сири оцостуу, бутэйдээhин, муцхалааhын, кумалааннары кёруу - истии эцин курдук боппуруостары нэhилиэк иhинэн быhаарсаллара. Онон нэhилиэк таhымынан бэйэни салайыныыга барыахха диэн бугун ким да ёйуттэн була сатааhына буолбатах - бу саха норуотун сууhунэн сыллар усталарыгар олорон кэлбит историческай опытыгар тирэ5ирии буолар. Улуус диэн саха5а кэлин киирбит ёйдёбул.
Бара турар бэйэни салайыныыга киирии хампаанньата уёhэттэн соцнонон, дьону соhутан, уруккуулуу формальнайдык ыытыллан эрэр. Республика, улуус у`рдуку тойотторо бэйэлэригэр чэпчэки буоларын уонна барыстаах хаалыахтаахтарын умнубатахтара буолуо диэн бутэйдии сэрэйиэххэ сёп. Дьэ этэллэр: "Нэhилиэктэр элбэхтэрэ бэрт, олорго барыларыгар бюджет оцоhуллуон наада, ол кыайтарыа суо5а"-диэн. Билицци компьютер уйэтигэр итинник арай олохтон букатыннаахтык хаалбыт эрэ киhи этиэн сёп. Компьютерга нэhилиэк биэhэ да, биэс сууhэ да оруолу ооннььообот - киниэхэ сёптёёх программа эрэ наада. Хайа муцун ити айылаах кыахтаах уонна сыаналаах сэп суруйар массыыцка, оонньуур таас эбэтэр сыгынньах дьахталлары кыцастаhар хайа5ас эрэ курдук туттуллан бттуехтээх, аналынан улэлиэхтээх. Специалистар суохтар дииллэр. Мучин департамена булан - талан уерэттэрэр "Ньукулаайап инкубаторын чуппуускалара" ("птенцы гнезда Петрова" диэбит курдук) хаhан кынат yyнэринэн, куорсун анньынан кырыы нэhилиэктэргэ кётён - дайан кэлэллэрин кэтэстэххэ, бука, кэтэхпит кёhyйэрэ буолуо.Уонтан эрэ тахса сыллаа5ыта хас биирдии нэhилиэк (совхоз отделениета) туhунан булгаахтырдаах, суоччуттаах олорбуттарын санатыахха эмиэ сёп. Хас юбилей аайы нэhилиэктэр хас тойон буолбут дьонноохторун, доктордаахтарын, академиктаахтарын аа5ан тахсаллар. "Мин а5ам алааhа" диэн ытамньыйа былаастаах ыллыы - ыллыы куоракка бугэн олорбокко, тёрёёбут-уескээбит нэhилиэктэригэр ол тойоттор, доктордар, академиктар кэлэн илэ - бааччы эт мэйиилэринэн кёмёлёстуннэр, ыйан-кэрдэн биэрдиннэр ээ. Нэhилиэктэр уерэхтээх ыччаттара куоракка муннугу - ханныгы кэйэ, муна - тэнэ сылдьбакка, бэттэх кэллиннэр, дойдуларыгар туhалаатыннар. Бэйэни салайынарга киириини ким да биhиэхэ бэлэмнээн биэрбэтэ буолуо - бэйэбит охто - охто тура, умса - умса куерэйэ, быста - быста сал5ана, сыыhа - сыыhа кённёрунэ суолбутун солоно сатаан эрдэхпит. Саатар туhааннаах сокуоннар да манна ситэ чопчулана иликтэр. Ол эрээри: "Уустук дьыала" - дии - дии олорон биэрэр табыллыбата буолуо. Уунээйилэри ёйдёёхтёр эбит диэн уерэхтээхтэр быhаардылар. Сахалар обургулар сыыhыахтара баара дуо - от - мас иччилээх диэн мээнэ5э эппэтэхтэр. Олортон саамай "акаарылара" ньээцкэлэнэр дьиэ уунээйилэрэ буолаллар эбит. Тыыннаах хаалар туhугар охсуhан таhырдьааццылар таhыччы ордуктара дакаастаммыт. Хос уунээйитин курдук усулуобуйа5а олорор куораттарга буолбатах, дьиикэй уунээйи курдук олохтоох нэhилиэктэргэ саха норуотун сис дьоно олороллор. Сэнэээбэккит сёп этэ - сэнээбиккититтэн тотуоххут. Нэhилиэги иилиэх - са5алыах айылаах дьон нэhилиэктэргэ бааллара чахчы. Хас кухаарка барыта бэл государствоны салайсыахтаах диир хомуньуустар манна ба5ас миигин кытта сёбулэhэр инигит?
Демократия олохтоох бэйэни салайыныынан нёцуёлээн эрэ дьоццо - сэргэ5э дьицнээхтик тиийиэхтээ5ин ёйдётё сатыыр наада суох. Нэhилиэк дьоно - сэргэтэ бэйэтэ быыбар, мунньах, референдум ыытан былааhы быhаччы олохтуур Кониституциянан кёруллубут бырааптарыттан то5о матыахтаахтарый?
Улууhунан бардахха улуус урдунэн суолталаах суол тутуутун, энергетика, газтааhын, доруобуйа харыстабыла, уёрэхтээhин эцин боппуруостара ордук быhаарыллыахтар этэ дииллэр. Баччаацца дылы улуустар чёмчёкёлёрё "быhааран" кэллилэр, аны хас сыл кинилэринэн маннык "быhаартаран" олоробут? Нэhилиэктэр бэйэлэрэ хайдах ба5арар кыттыhар, кооперациялаhар, дуогабардаhар кыахтаахтар. Холобур, икки, эбэтэр у`с ыаллыы сытар нэhилиэк кыттыhан биир балыыhа, биир оскуола, интернат тутара, суол тутуутугар кыттыhара то5о сатаммат буолуой? То5о маннык боппуруостары улуус киинигэр баар чиэстэ курдук у`ллубут штаттаах управлениелар, департаменнар эрэ дьаhайа олоруохтаахтарый? Холобур, газтааhын программатыгар Сургуулук туох сыhыаннаа5ый? Киниэхэ турба тардыллан тиийиэ ыраах, (Ту`ц гааhа диэн, мин санаабар, уочараттаах "коммунизмы тутуу".), ол оннугар ирээт харчытынан гаhы баллонунан ылары дуу, электроэнергияны ититтиигэ туттууну дуу, эбэтэр атын альтернативнай суолу тобулары дуу бэйэтэ билиэ этэ буолла5а. Улууска суол тутуутугар харчы кёруллэр - Туобуйа онтон то5о матыахтаа5ый? Киниэхэ бу ыстатыйанан тиксиэхтээх у`бу самолетунан кётёллёругэр дотация быhыытынан дуу, бэйэлэрэ мотодельтаплан эбэтэр кыра баттааhыннаах кёлёhёлёрдёёх бадараантан ицнибэт вездеход атыылаhан дьон - сэргэ айанын - сырыытын хааччыйа сатыыллара дуу то5о сатамматый?
Нэhилиэктэр ыраахтарыттан-чугастарыттан, баайдарыттан-дьадацыларыттан, суолларыттан-иистэриттэн кёрён нормативтар чуолкайданалларыгар объективнай критерийдэргэ оло5урбут тэцниир коэффициеннар булгуччу туттуллуохтаахтар. Гаhынан оттуна олорор куорат уонна маhынан оттунар нэhилиэк букатын атын - атын балаhыанньалаах буоллахтара дии. Бюджеттары тэцнээhнн политиката Россия5а ыытылла турар. Бэйэни салайыныыга киирэ илик буолан биhиги ол у`птэн - харчыттан мата олоробут. Холобур, буряттар былырыын ити ыстатыйанан уллэрээ сыллаа5ытаа5ар икки буктэн ордук кёмё ылбыттара. (2000 сыллаахха 1,5 млрд. эбит буолла5ына былырыын 3.4 млрд. солк. халлаантан туhэр кэриэтэ харчыны )
Аны нэhилиэктэр эстэн бутэн олоро5ут, бэйэ5итин бэйэ5ит бас билинэн бардаххытына иэдэйиэххит диэццэ, ааспыкка этэн аhарбытым да буоллар, кыратык тохтуу туhуёххэ. Бэйэни салайыныыга киирии су`рун идеята кыаммат нэhилиэктэр бэйэлэригэр баар ресурсалары уонна дьон кё5ун олохтоохтор бэйэлэрин интэриэстэригэр толору туhанан олох - дьаhах таhымын урдэтии, нэhилиэги кыанар оцоруу буолар. Улуус эмиэ эстэн бутэн олорор, оччо5о уллууhунан киирэр туох ордуктаа5ый? Умнаhыттан умналыырдаа5ар айылаа5ын бэйэ умналаабыта ордук ини. .
Нэhилиэктэр бэйэлэрин бэйэлэрэ салайыныыга киирдилэр да сарсыныгар сырдык олох са5аланыа диэн ким да эппэт. Ол эрээри, уёhэттэн тэриллибит государственнай былаас структураларынаа5ар олохтоох бэйэни салайыныы органнара, дьон бэйэтин инициативатыгар, кё5угэр, олохтоох усулуобуйаны билиитигэр тирэ5ирэр буолан, эппиэтинэс анаммыт киhи анаабыт киhитин иннигэр диэн буолбакка, аны талбыт дьонун диэки сы5арыйан, нэhилиэнньэ бэйэтин тыын боппуруостарын быhаччы референдум, конференция, мунньах (сугулаан) нёцуё олоххо киллэрэн кэм уу`т - хайа5ас кёрдуур кыахтара уёскуё этэ дии саныыбын. Билицци курдук, барытын улуус баhылыгар, правительство5а, президеццэ сэлээннээн олоруу уурайа быhыытыйыа этэ.
Тойоттор то5о улууhунан барыыны туруулаhалларый? Биллэрин курдук, олохтоох бэйэни салайыныы государственнай былаас органнырыттан Конституциянан араарыллан турар (12 ыст.), онон кинилэр нэhилиэк бэйэтигэр бэриллибит бырааптарын, функцияларын, боломуочуйаларын , компетенцияларын чэрчитинэн улэтигэр - хамнаhыгар быhаччы орооhор бырааптара суох. Сокуон эрэ кэhиллибэтин хонтуруоллуохтаахтар, суутунан эрэ ирдэhиэхтээхтэр. Ону билигин таптаабыттарынан дьаhайа олорор дьон то5о сёбулуёхтэрэй? Биричиинэтэ, мин санаабар, ити эрэ. Ол эрээри мин кинилэр биири ситэ ёйдёёбёттёр быhыылаах дуу диэхпин ба5арабын. Мин кёрдёхпунэ, улууhунан барыы республиканы ыhар турукка тиэрдиэн да сёп курдук. Холобур, Нерюнгри дуу, Алдан дуу улууhунан бардахтарына, Саха сириттэн арахсабыт диэн референдумнаан туруохтарын эмиэ сёп. Кинилэргэ экономическай ёттунэн ол ордук - тимир суоллаахтар. Оннук хамсаныылары сокуоннай оцорууну Россия госдумата ылыныа суо5а диэн бу`гун ким мэктиэлиэ5эй? Россия государство быhыытынан биир сомо5о, чёллёй хаалыытын олохтоох бэйэни салайыныы сайдыытыгар кёрёр. То5о? Киниэхэ биир омуктан турар республика суох, бэл Чечня5а нууччалар эрэ олорор сэлиэнньэлэрэ билигин да бааллар. Арахсыы айдаана буолар тубэлтэтигэр олоруц бэйэлэрэ салайынар сирдэригэр олорон нуучча сириттэн ханна да барбаппыт дииллэрэ илэ. Саха сирин улуустарын уксулэрин нэhилиэктэригэр сахалар олороллор. Алдан (Нерюнгрины билбэтим) тыатын нэhилиэктэрэ сирдэрин - уоттарын кыраныыссаланан нэhилиэгинэн барар тубэлтэлэригэр ити улуус Саха сириттэн арахса сатыа этэ дии санаабаппын - сирэ суох ханна сир ётуёххунуй? Онон республика быhыытынан государственностаах, сирдээх - уоттаах хааларбытын нэhилиэгинэн бэйэни салайыныыга киирии эрэ хааччыйыан сёп курдук кёрёбун.
Дьэ манан сыыйа сир - уот туhунан санаалары этиигэ тиийэн кэллибит. Сир - бэйэни салайыныы олорор мутуга. Билигин сир кэтэх бас билиигэ киирэн атыыланар буолла. Улууhунан олорон сирбит - уоппут олоччу халыц харчылаахтарга атыыланан бу`ппутун билбэккэ да хаалаайыбыт? Республика хостонор баайдаах сирдэрэ солуок ууруллан былдьана сыспыттарын туhунан ааспыт быыбардар кэмнэригэр бэчээккэ быктартаан тураллар. Нэhилиэк бэйэтин бэйэтэ салайынар тубэлтэтигэр референдумунан, мунньа5ынан уураахтаан бэйэтин сирин атын дьоццо атыылаппат, сир - халлаан анныгар хаалбат курдук дьаhаныа этэ. Улуус барытын быhаарар буолла5ына ханнык эрэ ыраах сытар нэhилиэк кырыы сиригэр кыhаллан эрээр. Туохпут сирэй - тайматай, Омскайга бурдук ыhыахпыт, Новосибирскайга сибиинньэ иитиэхпит диэн туран кэллэхтэринэ да кёцуллэрэ. Онно у`бу - харчыны аралдьытан илдьэн киhи билбэтинэн кёцул айбардаары.
Нэhилиэктэр бары эриэ - дэхси тэц сирдээх - уоттаах буолбатахтар. Холобур, Нам оттуур сирэ кэмчи, ол оннугар бааhыналардаах. Чыычаахап Бала5аннаах сириттэн балачча кытаахтаан баран аны Yёдугэй сиригэр элиэтээн эрэр курдук этэллэр. Улууhунан барары ол иhин да туруорсар ини. Тыцырахтаах кётёр курдук киhи хайдах Чыычаахап диэн ааттаммыта эбитэ буолла? (Таарыччы эттэххэ, былаас диэн дьицэр да тыцырахтаах чыычаах кэриэтэ буолла5а - мичээрэ минньигэс, ырыата ылба5ай, ол эрээри тумса тордуоктаах. "Любая власть - это насилие" диэн аксиома баар. Нэhилиэк да былааhа син - биир дэгиэ тыцырахтаныа5а - айылгытыттан ханна ыраатыай? Ол эрээри улуус кулубатыгар киирэн остуолун охсоору уочараттаан сордонуохтаа5ар чэйдээн баран нэhилиэгим кинээhин тахсан дибдийбитим ордук ини)
Олохтоох бэйэни салайыныыга у`п - харчы суруннээн сир нолуогуттан киириэ5э. Нэhилиэк бэйэтин бас билэр сиригэр нолуок кээмэйин бэйэтэ олохтуохтаах. Улуус киинин хоонньугар сытар Yёдугэй сирин нолуогун кээмэйэ Туобуйа сирин нолуогунаа5ар у`рдук буолуохтаах - Чыычаахап маннаа5ы нолуоктартан саллан Туобуйа сирин баран туу`луурэ барыыстаах буоларын курдук. Оччотугар эрэ нэhилиэктэр тэццэ со5ус сайдар кыахтара уёскуёх этэ. Сири туhаныы сэбиэтэ диэн тэриллэн ити боппуруостар сёптёёхтук быhаарыллыахтара дии саныыбын.
Сарсыарда аайы мин дьиэм таhынан сир кэмититиэтин улэhитэ Иннокентий Сергеевич Федоров Уедугэй хонтуоратын диэкки сири сэрэнэн уктээн улэлии уемэн иhэр буолар. Хамнаhын кэмитиэттэн ыла, хомуйбут нолуогун куоракка ыыта олорор буолан куму - ньими со5ус туттан эрдэ5э. Уедугэй бэйэтин бас билинэн барар тубэлтэтигэр кинини сир кэмитиэтиттэн государственнай боломуочуйаны тыырсыы бэрээдэгинэн ылан Тамара Филипповна Данилова бэйэтэ дьаhайыа, нолуок олохтоох дьаhалта кассатыгар тутулла туруо этэ, оччо5о эрэ Иннокентий Сергеевич дьоммор - сэргэбэр дьицнээхтик туhалыы сылдьабын диэн тёрёёбут нэhилиэгин устун тёбётун ёндёччу кётё5ён, туеhун мётёччу туттан, ата5ын чицник уктээн улэтин диэкки тиэтэйэ - саарайа суурэ былаастаан ааhан иhэрин кёрёр буолуохпут. Тойон - хотун дьэ ёссё элбиэ5э диирин - дииллэр да, бииргэ эбилиннэ5инэ, атынтан кё5уруур диэн айыл5а сокуона баар. Иннокентий Сергеевич сир кэмитиэтиттэн ылар харчыта, штатын миэстэтэ Уедугэйгэ сы5арыйан эрэ биэриэ дии, уопсай ахсаан оннунан хаалыа, арай улэ - хамнас ис - хоhооно тосту уларыйыа. Уонна нэhилиэк ситэриилээх былааhын структуратын олохтоохтор бэйэбит быhаарыахпыт - ба5ар, былыргы курдук, нэhилиэк кинээhэ биир суруксуттаах, биир чаччыыналаах, биир дэhээтинньиктээх эрэ буоллун диэн мунньа5ынан уураахтаатахпытына, Устааппытыгар суруйдахпытына да кёцулбут.
Государство биhигини быра5ан кэбиhиэ диэн куттаналлар. Государство, республика, муниципалитет тус - туhунан тыырсыллар компетенциялаахтар, олор Кониституциянан, "Олохтоох бэйэни салайыныыны тэрийии уопсай принциптэрин туhунан Сокуонунан" уо. д. а. правовой аакталарынан бэйэ - бэйэлэрин утарсыбат, хардарыта сыhыаннаhар курдук суруннэнэллэр. Нэhилиэнньэ социальнай кёмускэллээх буолуутун хааччыйыы, уерэхтээhин, доруобуйа харыстабыла - бу государство функцията. Нэhилиэк бэйэтин кыа5ын, ресурсаларын туhанан ёссё манна илэмэ - салама туhэн, илии - атах буолан эбии - сабыы кёмёлёhуен сёп. Холобур, от - мас тиэйиитигэр, булт, балык уллэстиитигэр. Биhиги, бюджет улэhиттэрин хамнастарын уонна пенсия суотугар олорор улуус куттанарбыт суохха дылы. Республика улуустары, нэhилиэктэри социальнай - экономическай ёттунэн кэлимник сайыннарар туспа программалалаах буолуохтаах, ол быhыытынан, холобур, суол - иис тутуута, уот линиятын тардыыта, газтааhын барар. Онно барытыгар ацардастыы баhылык эрэ маладьыас, дьокутаат эрэ дьоруой диирбит табыллыбата буолуо. Били: "Пришла весна. Настало лето. Спасибо партии за это" - , диэбит курдук. Ба5ар, "дьолбутугар тёрёёбут" Ньукулаайаппыт тохтоон, саhыара сытан хаhар саппыйалаах САПИ сабыллан газтааhыцца дьыала арыый хамсаабыта буолаарай?
Бэйэни салайыныыга киирии улуустар аайы биир халыыбынан барыа суо5а. Сорох улуустарга икки таhымнаах бэйэни салайыныы уёскуурун сокуон боппот. Ол аата улууhунан барбыт Алдан иhигэр бэйэтэ туспа бэйэтин салайынар нэhилиэк баар буолуон эмиэ сёп. Yёhээ - Бу`луу улууhунан барбытын да иhин Yёдугэйдэр нэhилиэгинэн барабыт диэхтэхпитинэ эрэ сирдээх - уоттаах хаалар чинчилээхпит.
Бэйэни салайыныыга киирииттэн промышленнай улуустар эрэ барыыhырыахтара дииллэр. Кырдьык, барыыhырыахтара. Атын дьон барыыhырыан кэриэтэ бары ночооттоох олорбуппут ордук дуо? Били, тацара таhаараа ыал хара5а суох а5атын харахтаары гыммытыгар: "Кэбис, кинини харахтыац кэриэтэ мин харахтарбын тэс" - диэбит киhиэхэ дылы. Холобур, алмаастаах Ньурба улууhа байара туох куhа5аннаа5ый? Байан республика5а нолуок тёлуё, онтон бары туhаныахпыт турда5а. Таhынаа5ы улуустар дьааматтан соhон таhаарар трактордаах курдук сананыа этибит.
Сахалар инньэ былыр Кэтириинэ Торуой ыраахтаа5ы са5аттан бэйэни салайыныыга киирэри туруорса сатаабыт дьоммут. Софрон Сыранов Саха сиригэр 18 улууhу тэрийэн у`цсууну - хассыыны миэстэтигэр быраабаларга дьуу`ллуур быраабы 1769 сыллаахха ситиhэн турардаах. Боро5он кулубата Сэhэн Ардьакыап уобаласка кулубанан саханы таларга этэрэ. В.В. Никифоров - Ку`лумнуур улуустар сирдэрэ сахалар бэйэлэрин бас билиилэригэр бэриллэрин турууласпыта. 1906 сыллаахха кини земство идеятын сахаларга пропагандалыыр сыаллаах "Союз якутов" диэн обществоны тэрийбитэ, ол саца эттэнэн - сииннэнэн истэ5инэ аны сэбиэскэй былаас "силлиэрэн - боллоорон" тиийэн кэлбитэ. Аммосов, Ойуунускай, Бараахап союзнайы ыла сатаан баран автономияны ыhыгыннарбыттара.. А5ыйах сыллаа5ыта сэбиэттэр ыhыллыбыттара. Аны суверенитеппыт сотулунна. Онон ку`н - бугунугэр дылы хайдах дьаhаныахтаахпыт туhунан уопсай тылы була иликпит, муммут кус о5олорун курдук булумахтана сылдьабыт. Биири этиэххэ сёп: ёбугэлэрбит былаас дьоццо, сахаларга чугаhыахтаах диэни туруулаhан кэлбиттэр эбит . Ону салгыыр, сайыннарар эбит буоллахпытына нэhилиэгинэн бэйэни салайыныыга киириэххэ диирбит ордук. Уеhэттэн соцнонон буолбака, аллараттан аттарыллан тэриллэр былааска аны олорон керуеххэ.

bytyk

Иннин манна кёр

Салгыыта ба5ар тах